Jamshed Marupov: Faktlarni Tekshirish Va U Nima Uchun Kerak

Ko’pgina mamlakatlarda “fact-check” yoki “fact-cheking” deb nomlanadigan faktlarni tekshirish amaliyoti mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarining faoliyatiga tezda kirib bordi.

Mutaxassislar faktlarni tekshirish amaliyotini rivojlanishini va keng tarqalishini texnologiyaning rivojlanishi va soxta yangiliklar tarqalishi bilan bog’laydilar. Biroq, faktlarni tekshirish amaliyotinng asosiy maqsadi yolg’onni aniqlash emas, balki taqdim etilgan faktlarni  haqiqiyligini aniqlash va muayyan muassasalar va shaxslar tomonidan tarqatilgan yoki e’lon qilingan ma’lumotlarni solishtirishdir.

Turli xil bayonotlarni tekshirishda fakt tekshiruvchilari faqat ochiq manbalardan, ya’ni rasmiy ma’lumotlardan foydalanishlari mumkin.

• Tadqiqot mavzusi yoki ob’ekti

Tadqiqot ob’ekti mansabdor shaxslarning ommaviy bayonotlari va OAV nashrlari bo’lishi mumkin.

Tekshirish uchun faqat quyidagi mezonlarga javob beradigan mavzular yoki ob’ektlar tanlanishi mumkin:

– faktlar va raqamlarni o’z ichiga olishi;

– keng tarqalgan bo’lishi;

– ijtimoiy ahamiyatga ega;

– ommaviy axborot vositalarida yoki ijtimoiy tarmoqlarda keng tarqatilgan bo’lishi.

Shuni ta’kidlash kerakki, faqat ochiq manbalardan olingan ma’lumotlar va axborotlar dallilar sifatida tan olinishi mumkin. Yopiq yoki anonim manbalardan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Chunki barcha bayonotlar ham faktlar bo’yicha tekshirilishi mumkin emas.

Masalan, faktlarni tekshirish kelajakka oid bayonotlarni ko’rib chiqmaydi:

– Agar mansabdor kishi “kelgusi o’quv yilida universitetga qabul qilinuvchilar sonining 20 foizga ko’payishini kutmoqdamiz” deb aytsa, buni tasdiqlab bo’lmaydi, chunki u o’zining kelajakka bo’lgan umidlari haqida gapiryapti.

– Yoki ba’zida mansabdor shaxslar “mening fikrimcha …”, “menimcha …”, ” menga shunday tuyulyapti …” va hokazo iboralarni ishlatadilar, ammo bunday bayonotlarni tekshirilmaydi.

– Shuningdek, taxminlar yoki taxminiy ma’lumotlardan iborat bayonot haqqoniyligini tekshirish mavzusi bo’la olmaydi: “Paxta yetishtirish rejasi o’tgan yilga nisbatan 15 foizdan oshiqqa oshdi”.

Ya’ni, bunday bayonotlarda taxminiy hisob-kitoblar mavjud va aniq faktlarga asoslangan ma’lumotlar yo’q.

• Fakt-tekshiruv materialining formati yoki taqdimoti

Faktlarni tekshirish natijasida jurnalistik material yangilik xabari shaklida tayyorlangan axborot, maqolalar, audio va video yoki multimediya hisobotlari ko’rinishida chiqarilishi mumkin va quyidagi strukturaga ega bo’lishi mumkin:

1. 1. Manbaga tayangan to’g’ridan-to’g’ri nutq
2. 2. Ochiq (rasmiy) manbalarda bayonotlar yoki dalillarni tekshirish jarayoni tavsifi
3. 3. Xulosa

Xulosa – faktlarni tekshirishning asosiy jihatlaridan biri va uning ajralmas qismi bo’lib, har bir tekshirilgan material rasmiy manbalarga asoslangan aniq xulosa bilan to’ldirilishi kerak. Ammo, agar biror kishi (o’quvchi) yoki biron bir taniqli shaxs faktni tekshiruvchining xulosalariga rozi bo’lmasa, tuzilgan xulosani rad etish uchun zarur bo’lgan (aniq) ma’lumotlar taqdim etilishi mumkin.

• Tekshiriladigan materiallarining strukturasi

 

Nima tekshirilgan edi?	Siz nimani tekshirmoqchisiz: matn yoki iqtibos, faklarni tekshirish materialida asl nusxasini qo’shish va tushuntirish kerak
Qanday tekshirilgan edi?	Kerakli matnni, qanday, qanday qilib, qanday qadamlar qo’yib va uni tekshirish uchun qanday vositalardan foydalanganingizni o’quvchiga ko’rsating.
Hulosa	| Xulosangizni bir yoki ikkita jumla bilan jamlang, ya’ni mantiqiy xulosa chiqaring

 

• Soxta xabarlardan himoya qilinish uchun kerak bo’lgan tadbirlar ro’yhati

Masalan, xabar haqiqat yoki yolg’onligini aniqlash uchun bir nechta muhim fikrlarni ko’rib chiqing:

– Har doim yangiliklarni to’liq o’qing

– Tanqidiy fikrlashni qo’llang: hech kim barcha ma’lumotlarga shubha qilishingizni taqiqlay olmaydi

– Doim yangiliklar manbasini qidiring

– Matndagi havolalarga e’tibor bering, uning manbasini va saytning asosiy maqsadini o’rganing

– Hech qachon materialni faqat sarlavha asosida baholamang, balki maqolaning sarlavhasi uning mazmuniga qanchalik mos kelishiga e’tibor qarating

– Muallifning ismiga e’tibor bering va uni tekshiring

– Hech qachon noma’lum yoki noma’lum manbalarga ishonmang

– Xabarning nashr etilgan kuniga e’tibor bering va uni tekshiring

– Ijtimoiy tarmoqlardagi ma’lumotlardan foydalanishda ehtiyot bo’ling: u yoki bu ma’lumotni tarqatishdan oldin avval uni tekshirib ko’ring va keyin tarqating

– Haqiqiy yangiliklarni soxta yangiliklardan ajratishga yoki boshqa ommaviy axborot vositalari bu haqda nima yozganini ko’rishga harakat qiling.

– Va nihoyat, agar kerak bo’lsa, mutaxassislar va fakt tekshiruvchilariga murojaat qiling …

P.S. Bilingki, aniq dalillar vahima ko’tarishdan ham muhimroqdir!

• fotosu’ratlar va videolarni tekshirish uchun 6 muhim onlayn manbalar

1. Archive.today – veb-sahifaning “nusxasini” yaratadigan eng muhim onlayn-manbalardan biridir, va agar asl sahifa o’chirilgan bo’lsa ham, nusxasi doimo onlayn bo’ladi. Bundan tashqari, sahifaning matn va grafik nusxalarini yanada aniqroq qiladi va har qanday veb-sahifaning o’zgartirilmagan nusxasiga qisqa va ishonchli havolani beradi. Agar siz veb-sahifaning “nusxasini” yaratmoqchi bo’lsangiz, bu juda foydali bo’lishi mumkin, chunki veb-sahifada ma’lumot o’zgarishi mumkin: statistika, narxlar ro’yxati, ish takliflari, ko’chmas mulk ro’yxati, mansabdor shaxsning va’dalari va boshqalar. 

Saqlangan sahifalarda faol elementlar va skriptlar mavjud emas, shuning uchun sizga xavf bo’lmaydi, chunki ularda zararli narsa yo’q.

Odatda, ma’lum vaqt o’tgach, Internetda (individual veb-saytlarda) kimdir tomonidan o’chirilishi mumkin, ammo ArchiveToday xizmatidan foydalanib, ko’rsatilgan manbaga havolani qo’shish orqali kerakli veb-sahifani saqlashingiz mumkin.

 

2. Tahlil – bu vosita Internetdagi turli veb-saytlarni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Shuningdek, siz saytni tekshirish natijalarini va undagi o’zgarishlarni monitoring qilish natijalarini ko’rishingiz mumkin. Bir so’z bilan aytganda, bu qidiruv tizimlarida reklama uchun vositadir.

3.  TinEye – rasmlarni birinchi bo’lib qayerda nashr etilganini tekshirishga yordam beradigan qidiruv vositasi. Ushbu xizmat yordamida siz fotosu’ratni topishingiz va qayerda ishlatilganligini bilib olishingiz mumkin. Bu yerda siz nafaqat fotosu’rat manbasini topishingiz mumkin, balki rasmni qachon, qanday va qaysi onlayn-resurslarda o’zgartirilganligini aniqlash uchun yuqori darajadagi aniqlik bilan ham topishingiz mumkin.

4. RevEye rasm qidiruvi – bu Google, Yandex, TinEye, Bing va Baidu orqali qidiruvni amalga oshiradigan tasvirlarni qidirish vositalarining to’plami. Ushbu xizmat istalgan saytdan sichqonchaning o’ng tugmachasini bosish orqali rasm qidirishga imkon beradi. Buning uchun siz Chrome Internet-do’koniga borib, brauzeringizda RevEye rasm izlash kengaytmasini o’rnatishingiz kerak.

5. Image Metadata Viewer – bu vosita tasvirning metadata ma’lumotlarini aks ettirishga yoki ma’lum bir fotosu’rat to’g’risida ma’lumot olishga yordam beradi. Siz qilishingiz kerak bo’lgan narsa – siz xohlagan rasmni tekshirish uchun kerakli rasmni tanlab bu dasturga yuklashdir. Bir necha soniyadan so’ng siz tanlangan rasm haqida kerakli ma’lumotlarni topasiz.

6. Youtube DataViewer – ushbu vosita inqirozlar yoki tabiiy ofatlar paytida tarqatilgan videokliplarni, shu jumladan bir nechta eski videolarni, ayrim hollarda sahnalashtirilgan yoki soxta videolarni tekshirish uchun keng ishlatilgan. Brauzeringizda xizmatning nomini yozing, videoga kerakli havolani toping, tegishli maydonga qo’ying va u avtomatik ravishda videoning metadata ma’lumotlarini namoyish qiladi va qidirish uchun bir nechta asosiy kadrlarni yaratadi. Keyin, ushbu kadrlardan foydalanib, asl videoni YouTube-da topishingiz mumkin.

Keling, yuqorida aytilganlarni aniq misol bilan ko’rib chiqaylik.

 

• Fotosu’ratda tasvirlangan joyini topish uchun 7 qadam

 

Ochiq manbalardan foydalanib, fotosu’ratda tasvirlangan binoning joylashgan joyini topishga harakat qilamiz. Buning uchun biz atigi 7 bosqichni bosib o’tishimiz kerak.

1-qadam

Fotosu’ratni topishning eng oson usuli bu Google yoki Yandex qidiruv tizimidan foydalanish. Ammo bu holda, ushbu fotosurat haqida qidirish tizimlari bizga hech qanday ma’lumot bera olmaydi.

2-qadam

Izlash mexanizmi fotosu’ratning ma’lum bir qismini alohida fotosu’rat sifatida topishi uchun biz uni kesib olishimiz kerak. Masalan, fotosu’ratdagi bino tasvirini.

3-qadam

Kesilgan rasm Google va Yandex qidiruviga yuklanadi. Ushbu ikkita qidiruv xizmatlari bizga o’xshash binolarning fotosu’ratlarini taklif qiladi. Qidiruv tizimi bizga taqdim etgan rasmlarni bir-biriga taqqoslab, biz tezda binoni Varshavadagi Fryderik Shopen muzeyi ekanligini aniqlay olamiz. Keyinchalik, Google-da Shopen muzeyining manzilini topamiz: Paac Gnińskich, 00-368, Okolnik 1, 00-368 Varshava, Polsha (Palak Gniskić, 00-368, Okolnik 1, 00-368 Varshava, Polsha).

 

4-qadam

Google mapsga o’ting va Shopen muzeyining manzilini toping. Google mapsning afzalliklaridan biri shundaki, o’ng tomonda joylashgan menyuda tugmachani yoqish mumkin bo’lgan shaharlarni 3D model rejimida ko’rsatish funktsiyasi mavjud. Ammo Tojikistonning shaharlari va viloyatlari hali ularning soniga kiritilmagan va kelgusi yillarda ular bunday xaritalarda paydo bo’lishiga umid qilamiz. Google xaritalarining pastki chap burchagida joylashgan xaritani sun’iy yo’ldosh rejimiga qaytaring. Keyin bir vaqtning o’zida Ctrl tugmachasini va sichqonchaning chap tugmachasini bosing va muzeyimizga bir necha tomondan ko’rish imkoniga ega bo’ling.

5-qadam

Keling, binoning tashqi ko’rinishini fotosu’ratlarimiz bilan taqqoslaylik. Keling, Shopen muzeyining qaysi tomoni su’ratga olinganligini bilib olaylik (ishora – Ko’prik).

6-qadam

Endi ushbu fotosu’rat qaysi uydan olinganligini aniqlashimiz kerak. Bizning rasmimizning o’ng tomonida bir binoning bir qismi ko’rinib turibdi. Tashqi belgilar orqali biz xaritada bunday rasmni olishingiz mumkin bo’lgan yagona bino topamiz.

Agar siz Google Maps-da binoning yuqori qismini sichqonchaning chap tugmasi bilan bossangiz, uning manzilini topishingiz mumkin: Tamka 37.

7-qadam

Su’rat qaysi oynadan olinganligini aniqlang. Buning uchun bizga ko’chalar, yo’lak va prospektlarning ko’rinishi kerak. Google Maps-ning pastki o’ng burchagidan kichkina sariq odamni sudrab torting, uni uyning derazalariga yaqinlating va eng yaxshi ko’rinish burchagini toping. Masalan, ko’prik tomondan.

Ko’prik binoning taxminan 3-qavatida joylashganligi va asl fotosuratlarga qaraganda ancha pastroq joylashganligini hisobga olsak, fotosu’rat 4-qavatdagi kvartiraning derazasidan olingan deb taxmin qilish mumkin.

O’qish uchun qo’shimcha adabiyotlar

1. Aleksandr Goroxovskiy. Dalelsanchi chun ravandi nav dar ZhT (Imkoniyatho va durnamo). 2018 yil
2. Aleksandr Goroxovskiy. Faktlarni tekshirish jurnalistikadagi tendentsiyasi sifatida (Imkoniyatlar va istiqbollar) 2018 yil