Vladimir Txorik: jurnalistik tekshiruv va uning o’ziga hos xususiyatlari

Avval hech bo’lmaganda yangiliklar yozishni o’rganishingiz kerak. Eng oddiy ishlarni bajarish, ya’ni hisobot, insho, intervyu yoza olish. Jurnalistik tekshiruvni bu kasbning eng cho’qqisi deb hisoblanishi bejiz emas. Bu jurnalistikaning maxsus ixtisoslashgan bo’limi bo’lib, kasbning boshqa janrlarida ko’p yillik tajribani talab qiladi. Shunday qilib, bo’lajak jurnalistik tekshiruvchi kuchli jurnalistika maktabidan o’tishi kerak va shundan keyingina “elita” darajasiga intilishi kerak.

Men ushbu faoliyat turini uzoq masofali marafon bilan taqqoslayman, bu sabr-toqatni, oylar va hatto yillar davomida har kuni va muntazam ishlashni talab qiladi.

Shubhasiz uzoq davom etadigan ishni bajarish qobiliyati – muvaffaqiyatli jurnalistik tekshiruvning garovidir. Uning muallifi tizimli ravishda ishlashga qodir bo’lishi kerak. Jurnalistik tekshiruv bilan shug’illanayotgan odam hamdardlik hissi bilan ajralib turadi, u odamlarni yaxshi tushunadi, kuchli adolat tuyg’usiga ega. U kichkina nomutanosib elementlarni birlashtirib murakkab tizimlarini qanday yaratishni biladi, yaxshi mantiqiy fikrlash va doimiy ravishda yangi narsalarni o’rganishni istaydi: xarakter belgilari, ma’lumotlar bazalari va ehtimol tillar, chunki siz qancha til bilsangiz, shuncha ko’p ma’lumotlar bazasini o’rganishingiz mumkin.

Odamlarni farqlay olish va mantiqiy fikrlash qobiliyati jurnalistik tekshiruvchi uchun muhim fazilatlardir.

Tekshiruv natijasi va auditoriyaga ta’siri

Odatda, e’lon qilingan jurnalistik tekshiruv natijalari huquqni muhofaza qilish organlarining diqqatini o’ziga tortadi. Hech bo’lmaganda bu tekshiruv olib borilgan mamlakatda. Ular har qanday jinoyat faktiga, har qanday mansabdor shaxs yoki manfaatdor guruh tomonidan jamoat yoki axloqiy me’yorlarni buzilishiga e’tibor berishadi.

O’quvchilar yoki tomoshabinlar sizning tekshiruvingizga albatta e’tibor berishadi. Bu yuqori sifatli va sinovdan o’tgan, bir kun emas, balki bir necha hafta davomida jamiyat diqqat markazida qolishi kerak bo’lgan mahsulotdir. Ba’zan bu bir yil, hatto ikki yoki uch yildan keyin, masalan, siyosiy rejim va mamlakatdagi vaziyat o’zgargandan keyin yana qaytadan dolzarb bo’lib qoladi.

Sifatli jurnalistik tekshiruvlar auditoriyada ma’lumotlarni ajrata olish ko’nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.

Sifatli jurnalistik tekshiruvlarni qanchalik ko’p odam o’qisa, shunchalik ko’p qalbaki va manipulyatsiyalarsiz, turli afsonalardan ozod bo’lgan bunday jurnalistikaga o’rgangan odamlar ko’payadi. Chunki sifatli jurnalistikaning barchasi, afsuski, bugungi kunda Evropada va boshqa mamlakatlarda juda ko’payib ketgan tashviqot va arzon siyosiy populizmga qarshi kurashdir.

Jurnalistikaning Sherlok Xolmslari

Ko’pincha bu jurnalistika janri xususiy detektivlar faoliyati bilan taqqoslanadi, chunki uning negizida til biriktirgan bir guruh shaxslar va / yoki tashkilotlar jamiyatdan yashirgan dalil va xodisalarni qidirish tashkil etadi. Ammo jurnalistlarning bunday guruhlardan farqi shundaki, haqiqiy  jurnalist tekshiruvchilar biron bir guruh uchun ishlamaydilar, balki butun jamiyat manfaati uchun muammoli joylarni ochishga harakat qiladilar. 2000 yilda De Burg yozganidek, jurnalist tekshiruvchining ishi politsiya, advokatlar va auditorlar bajaradigan ishlarga yaqin, ammo ular qonuniy ta’qib qilishga qaratilmagan, balki muammolarni oshkora qilishga qaratilgan.

O’tkazilgan va e’lon qilingan tekshiruvlar natijasida o’quvchilarning axloqiy jihatdan tarbiyalash kabi muhim maqsadga ham erishiladi, chunki har qanday jurnalistik tekshiruv har qanday jinoyatlarning fosh qilishdan kelib chiqadigan axloqiy umumlashtirishlarni o’z ichiga oladi.

Jurnalistik tekshiruvlar uchun mavzularni qayerdan topish mumkin

Har qanday tekshiruv, har qanday jurnalistik material kabi, mavzuni tanlash bilan boshlanadi. Bu hech kimga noma’lum bo’lgan, ham taniqli, ham maxfiy ma’lumotlar, hodisalar va faktlar bo’lishi mumkin. Tekshiruvning boshlanishi quyidagicha bo’lishi mumkin:

• voqealar;
• hodisalar;
• o’z kuzatuvlari va taxminlari;
• ommaviy axborot vositalarida chop etilgan materiallar;
• hujjatlar ( ochiq buyruqlar va hokimiyat qarorlari, shuningdek qisman ochiq va maxfiy, tijorat tuzilmalari hujjatlaridan – rasmiy xarakterdagi idoraviy hujjatlargacha);
• Mansabdor shaxslarning bayonotlari, shu jumladan davlat idoralari yoki xususiy tashkilotlarning press-relizlari;
• mish-mishlar;
• tashqi ma’lumot manbasidan yoki “tashabbuskor” dan olingan xabarlar.

Bosqichlar

Jurnalistik tekshiruvning kognitiv bosqichlari tergov jarayonida bir-birlariga sabab-oqibat munosabatlari bilan bog’liq bo’lgan vazifalarni izchil hal qilish zarurati tufayli yuzaga keladi. Shuning uchun oldingisini (sababni yaratmasdan) hal qilmasdan, keyingisini hal qilish mumkin emas (tekshiruv olib borish).

Jurnalistik tekshiruvning asosiy bosqichlari:

• harakatlar rejasini tayyorlash;
• birlamchi ma’lumotlarni yig’ish va qayta ko’rib chiqish;
• manbalar bilan ishlash;
• to’plangan ma’lumotlarni tizimlashtirish;
• Dalillar bazasini shakllantirish;
• umumiy intervyu;
• huquqiy ekspertiza;
• maqolani tayyorlash.

Axborot manbalari bilan ishlash jurnalist faoliyatining asosiy qismlaridan biridir. Barcha yakuniy ishlarning sifati to’plangan ma’lumotlarning sifatiga bog’liq. Material uchun ishlatilgan har qanday fakt kamida ikkita ma’lumot manbai tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bu minimum talab. Ular bir necha xil bo’lishi mumkin.

Ochiq manbalarga turli xil ommaviy axborot vositalari kiradi: televideniya, radio, gazeta. Biroq, faqat shunday ochiq manbalarga tayanilsa, jurnalist mavjud voqealar orqasidan quvadi holos. Shuningdek, real vaqt rejimida ishlaydigan yangiliklar saytlari, shuningdek forum va muloqotlar mavjud bo’lgan global Internet ham ma’lumot manbai bo’lishi mumkin, bu yerda jurnalist o’z hamkasblari bilan biror bir yangilikni muhokama qilish va ma’lumot almashish imkoniyatiga ega.

Maxfiy manbalar

Jurnalist tekshiruvchi uchun o’z materialida maxfiy ma’lumot manbalaridan foydalanish juda muhimdir. Ilgari jamoatchilikka noma’lum bo’lgan ma’lumotlarning nashr etilishi ushbu turdagi jurnalistikaning eng muhim xususiyati hisoblanadi. Maxfiy ma’lumot manbalari – bu har xil darajadagi rasmiy hujjatlar, telefon va elektron aloqa tarmoqlari orqali olingan xabarlarni qo’lga kiritish va maxsus ma’lumotlar bazasidir. Tekshiruvchi-muxbir quyidagi professional xususiyatlarga ega bo’lishi kerak:

– hujjatlarni tahlil qilish;

– manbalar bilan ishlash (arxivlar, soliq hujjatlari, telefon hisobvaraqlarini o’rganish va boshqalar);

– huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlik qilish;

– ma’lumot beruvchilardan foydalanish (pullik va ixtiyoriy);

– yashirin ish yuritish (Sovet amaliyotida – “Jurnalist kasbni o’zgartirmoqda” sarlavhasi).

Shuni tushunib yetish kerakki, jurnalistik tekshiruv deb yashirin yo’l bilan eshitilgan telefon suhbatlarni chop etish, gangster videolarini umummilliy namoyish qilish, har qanday yozishmalarni qo’lga kiritib chop etish, raqobatlashayotgan agentliklar sa’y-harakatlari natijasida olingan kompromatlarni chop etish – bir so’z bilan aytganda, tasdiqlanmagan, yaxshilab o’rganilmagan, aqlni ham, biron bir harakatni ham talab qilmaydigan materialni aytib bo’lmaydi . Jurnalistik tekshiruvchi tekshirilayotgan sub’ektlariga nisbatan axloqiy me’yorlarni unutmasligi kerak. Neytrallikka qat’iy rioya qilish kerak. Jurnalist ikkala tomonga ham og’maslik kerak.

Jurnalistika jamiyat rivojiga ta’sir qiladi. Uni to’rtinchi hokimiyat deb nomlangani ajablanarli emas. Har qanday jurnalist jurnalistik-tekshiruv olib borishi mumkin. Buning uchun haqiqatni odamlarga yetkazish, adolatsizlikka qarshi kurashish va qiziquvchan bo’lish istagi bo’lishi kerak. Jurnalistik tekshiruv natijasida tayyorlangan materiallar fuqarolar uchun katta ahamiyatga ega.